संसारलाई येनान चिनाउने पत्रकार

(चिनियाँ कम्युनिस्ट पार्टीको शतवार्षिकीको अवसरमा चाइना डेलीले ‘एक सय दिनमा एक सय चिनियाँ कम्युनिस्ट पार्टीका कथा’ को श्रृङ्खला चलाइरहेको । सो श्रृङ्खलाअन्तर्गत चिनियाँ कम्युनिस्ट पार्टीको इतिहास भोगेका र सहभागी भएका विदेशीहरूको जीवन परिचय समावेश छ । उनीहरूको जीवनकथाले चिनियाँ कम्युनिस्ट पार्टीलाई बुझ्न मद्दत पुग्ने आशा गरिएको छ । सोही शृङ्खलाअन्तर्गतको आलेख प्रस्तुत छ ।)
सन् १९४४ को सेप्टेम्बर १ मा येनानको छिङलियाङ पहाडको एउटा गुफाबाट सिन्ह्वा समाचार संस्थाले आफ्नो पहिलो अङ्ग्रेजी भाषाको बुलेटिन संसारभर पठायो । त्यस बुलेटिनमा चीनको कम्युनिस्ट पार्टीले नेतृत्व गरेको आठौँ मार्ग सेना, नयाँ चौथो सेना र जापानविरोधी आधार क्षेत्रका समाचार छापिएका थिए । त्यही दिनदेखि संसारले चिनियाँ कम्युनिस्ट पार्टीको आवाज सुन्न थालेको हो । यो अभूतपूर्व कामको पछाडि ‘विदेशी अनुहार’ भएका चिनियाँ कम्युनिस्ट पार्टीका एक जना सदस्यको कडा मिहिनेत थियो । विदेशी अनुहार भएका चिनियाँ कम्युनिस्ट पार्टीका उनी थिए, इजरायल इप्स्टिन ।
पोल्यान्डको वार्सामा सन् १९१५ मा इप्स्टिनको जन्म भएको थियो । उनी यहुदी थिए । उनी दुई वर्षको छँदा उनको परिवार चीनमा बसाइ सरेको थियो । चीनको तान्जिनमा आफ्नो बाल्यकालको स्मरण गर्दै उनले लेखेका छन्, “म किशोर नै भइसकेको थिइनँ । चीनको जताततै युद्ध र भोकमरीमात्र व्याप्त थियो । त्यही भएर तान्जिनमा हाड र छालामात्र भएका फोहोरी शरणार्थीहरूको ओइरो लागेको थियो । कोही बलिन्द्र आँसु झार्दै खानको लागि केही माग्थे, कोही आफ्ना केटाकेटी किन्न अनुनय गरिरहेका हुन्थे । …जाडो महिनाको एक बिहान मेरो लागि अविस्मरणीय लाग्छ । …म त्यस्तै बा¥ह वर्षको केटो थिएँ । …ढोकामा एउटा जमिसकेको चिसो लास थुचुक्क बसेको थियो । कठ्याङग्रिंदो जाडो रातमा कतै ओत खोज्ने प्रयास गर्दागर्दै उनको प्राणपखेरु उडेको प्रस्ट देखिन्थ्यो ।” गरिब र कमजोर चीनले युवा इप्स्टिनको मन रुन्थ्यो । चीनका जनताले भोगिरहेका दुःखकष्ट देखेर उनलाई निद्रा पर्दैनथ्यो । त्यहीबेला उनले विचार गर्न थाले–चीनलाई यो अवस्थाबाट कसले निकाल्न सक्ला ? त्यस परिस्थितिमा आफ्नो जीवनको लक्ष्य के हुनुपर्छ ?
सन् १९३७ देखि १९३८ को मध्यमा इप्स्टिन साङ्घाई, नान्जिङ, उहान र चीनका अन्य विभिन्न सहरमा युनाइटेड प्रेस इन्टरनेसनल(यूपीआई)को प्रतिनिधिको रूपमा पुगे । सन् १९३८ को अप्रिलमा ताइअरच्वाङको लडाईँ ९त्जभ दबततभि या त्बष्भचशजगबलन० को समाचार सङ्कलन गर्न उनी लडाइँको मोर्चामा पुगे । त्यहाँ उनले आठौँ मार्ग सेना कसरी जनताको पक्षमा उभियो भन्ने कुरा आफ्नो आँखाअघि देखे । त्यहाँ मानिसहरू नागरिकको रूपमा आफ्नो अधिकार पूर्णतः उपयोग गरिरहेका थिए र आत्मसम्मानको जीवन व्यतीत गरिरहेको प्रत्यक्ष अनुभव गरे । चीनको त्यस्तो दृश्य यसअघि कहीं देखिएको थिएन । त्यसबाट चिनियाँ जनतामा आफ्नो देशको रक्षा गर्नु भनेको आफ्नो जमिन रक्षा गर्नु हो भन्ने कुरा बुझे । अनि मानिसहरू आठौँ मार्ग सेनाले बनाएका सैनिक सङ्गठनमा सामेल हुन हुरुक्कै भएर लागे ।

सन् १९४४ को मे महिनामा इप्स्टिनले यूपीआईको प्रतिनिधिको रूपमा पहिलोपटक येनानको भूमिमा पाइला टेके । विदेशी पत्रकारहरूको प्रतिनिधिमण्डलमा सामेल भएर उनी त्यहाँ पुगेका थिए । येनान जाने क्रममा उनीहरू देखे, कोमिङताङको कडा नाकाबन्दीबीच पनि सीमावर्ती क्षेत्रमा सिपाहीं र गाउँलेहरूले ‘बृहत् उत्पादन अभियान’ लाई जोडतोडका साथ अघि बढाइरहेका थिए । उत्तरी शान्सी प्रान्तको बाँझो र उजाड जमिनलाई उर्वर कृषि भूमिमा रूपान्तरण गरिएको थियो । पत्रकारहरू सुनजस्तो पहेंलो गहुँ र कोदो बारी छिचोलेर अघि बढे । सिमी, कपास र अलसीका लहलह झुलेका बाला हेर्दै उनीहरू अघि बढेका थिए । सबै बालीनाली राम्ररी फलेका थिए । ३५९ औं ब्रिगेडका सैनिक अधिकारी र सिपाहीहरूको एउटा टोली ननिवनमा हातमा कुटो कोदाली बोकेर गीत गाउँदै खेत खनिरहेको दृश्य देखेपछि उनीहरू अझ बढी प्रभावित बने । उत्तरी शान्सी प्रान्तले आफूमाथि पारेको पहिलो प्रभावबारे उनले लेखे,“उत्तरी शान्सीको कुनै बेलाको उजाड भूमि सफल कृषि भूमि बनेको थियो । त्यहाँ असङ्ख्य गाईवस्तु र भेडा च्याङ्ग्रा थिए । हस्तकला उद्योगको विकास भइरहेको थियो । मानिसहरू कुनै पनि कुराको अभाव नभएको भरिपूर्ण जीवन बिताइरहेका थिए । सिपाही र जनता मिलेर बाँझो भूमिलाई उर्वर भूमि बनाइरहेका थिए । सिपाहीहरू गर्मी महिनामा खेतीपातीमा लाग्थे र जाडो महिनामा सैनिक तालिम गर्थे । उनीहरू स्थानीय किसानहरूलाई कति पनि दुःख र बोझ नदिई आफ्नो हातमुख जोड्ने व्यवस्था आफै गर्थे ।”

त्यहाँ पुग्दा इप्स्टिनलाई अर्कै संसारमा गएको जस्तो अनुभव भएको थियो । “चीनका अन्य ठाउँमा मानिसहरू सेना आउने बित्तिकै भागाभाग गर्थे । तर, त्यहाँ त किसानहरूले सिपाहीहरूलाई पिलाउन तातोपानी ल्याइदिन्थे । सिपाहीहरूले केही नभन्दा पनि जनता सिपाहीका घोडाको स्याहारमा लाग्थे । …जनताले सिपाहीलाई कुनै लामो यात्राबाट फर्केको आफ्नो आफन्तजस्तै व्यवहार गरिरहेका थिए ।”
येनानमा सबै कुरा निकै भिन्न थियो । आफ्नी श्रीमतीलाई लेखेको चिट्ठीमा उनले सो क्षेत्रलाई ‘सानोतिनो महान् देश’ को उपमा दिएका थिए । “त्यहाँ मानिसहरू पक्का पनि ज्यादै सक्रिय थिए । उनीहरू आफूहरू नै चीन र चीनको भविष्य भएकोमा ढुक्क थिए । उनीहरूले मुखले त्यसो भनेनन् । तर, उनीहरूका काम, आत्मविश्वास र मुस्कानले त्यही बताइरहेको थियो । मलाई पूर्ण विश्वास भइसकेको थियो– अर्को दशकसम्ममा येनान विस्तार भएर सिङ्गो चीन येनान बन्नेछ ।”
इप्स्टिन तीन महिना येनान बसे । सो क्रममा उनले माओ त्सेतुङ, चु तेह, चाओ एन लाइ र अन्य नेताहरूसँग अन्तर्वार्ता लिए । ‘जटिल रणनीतिक सोचलाई पनि सरल भाषामा बुझाउन जान्ने र निरक्षर व्यक्तिलाई समेत त्यसको अर्थ भित्रसम्म बुझाउन सक्ने’ माओ त्सेतुङको क्षमताबाट उनी ज्यादै प्रभावित थिए ।
“माओ येनानको गुफामा बस्नुहुन्थ्यो । तर, उहाँलाई संसारको अवस्थाबारे गहिरो जानकारी थियो । माओलाई भेटेका जो कोहीले पनि उहाँ शताब्दीकै एक महान व्यक्ति भएको आफ्नो प्रभाव सुनाउँथे । उहाँसँग राजनीतिकरूपमा मत नमिल्नेहरूले पनि यस्तै भन्थे । माओको व्यक्तित्व, गम्भीरता र हाँसो ठट्टा, धैर्यता र निर्णायात्मक, चिन्तन र कार्य, आत्मविश्वास र नम्रताको सङ्गम थियो”, इप्स्टिनले भनेका छन् ।
इप्स्टिनको अनुभवमा चाओ एन लाइ निकै मिलनसार थिए । उहाँलाई युद्धमा जन्मेको नेता भन्नै नसुहाउने थियो । चाओ सबैलाई समान व्यवहार गर्नुहुन्थ्यो अनि आफ्नोबारेमा त्यत्ति ध्यान दिनुहुन्नथ्यो । उहाँ जतिसुकै व्यस्त भए पनि आफ्ना सहकर्मी र सहयोगीहरूको काम, अध्ययन र दिनचर्याबारे सोध्ने समय निकाल्नुहुन्थ्यो ।
येनान बसाइको क्रममा इप्स्टिनले येनान र चिनियाँ कम्युनिस्ट पार्टीका नेताहरूको विषयमा लेखेका समाचार र लेखहरूले संसारलाई चीनमा हुर्किरहेको नयाँ समाजबारे बुझाउन सफल भए । ‘द न्यु योर्क टाइम्स’ लाई लेखेका एउटा समाचारमा उनले आठौँ मार्ग सेनाले जनतासँग नजिकको सम्बन्ध कायम गरेको र जनताबाट एक पैसा पनि लिने नगरेको लेखेका छन् । धेरै वर्षपछि येनानको आफ्नो त्यो भ्रमण आफ्नो बाँकी जीवन क्रान्तिकारी बाटोमा अघि बढ्न प्रोत्साहित गर्न निकै महत्वपूर्ण भएको स्मरण गरे । “मैले त्यहाँ नितान्त फरक चीन देखेँ । त्यो चीन च्याङ काई शेकले शासन गरेको चीनभन्दा पूर्णतः भिन्न खालको चीन थियो । त्यो चीन पूर्णतः आशाले भरिपूर्ण थियो । त्यहाँ भोक थिएन । त्यहाँ पराजित मनस्थिति थिएन ।” उनी प्रतिक्रियावादी शासनको अन्त्य हुने र चिनियाँ कम्युनिस्ट पार्टीको नेतृत्वमा नयाँ चीनको उदय हुनेमा विश्वस्त भए ।

येनानको त्यही भ्रमणबाट सुरु भयो–पहेँलो नदीको लोकगीतसँग इप्स्टिनको सम्बन्ध । यिनै गीतमा निहीत चिनियाँ जनताको भावनाबाट प्रेरित भएर उनले पहिलोपटक तिनको शब्द अङ्ग्रेजीमा अनुवाद गर्न थालेका थिए । पहेंलो नदी क्षेत्रका ती लोकगीतलाई अन्तर्राष्ट्रिय क्षेत्रमा प्रचार गर्न उनले महत्वपूर्ण भूमिका खेले ।
सन् १९४५ मा इप्स्टिन संरा अमेरिका फर्के । जनवादी गणतन्त्र चीनको स्थापनापछि उनी र केही अन्य प्रगतिशील व्यक्तिहरू मिलेर नयाँ चीनको राष्ट्रिय झन्डासहितको पहिलो अमेरिकी प्रकाशन संस्था ‘द लाइट इन द ब्रोड इस्ट’ स्थापना गरे । सन् १९५१ मा उनी चीन फर्के । त्यसको ६ वर्षपछि उनले चीनको नागरिकता प्राप्त गरे । सन् १९६४ मा उनी चिनियाँ कम्युनिस्ट पार्टीको सदस्य बने ।
इप्स्टिनले सन् १९५५, १९६५ र १९७६ गरी तीनपटक तिब्बतको भ्रमण गरे । उनले तिब्बतका झन्डै एक हजार मानिसको अन्तर्वार्ता गरे र दस लाख शब्द टिपोट बनाए । तिनै टिपोटको आधारमा उनले तिब्बतको रूपान्तरणबारे एउटा पुस्तक लेखे । तिब्बतमा भइरहेको चामत्कारिक परिवर्तनबारे त्यो पुस्तक विश्वसनीय अभिलेख थियो । इतिहासको स्थापित दिशाभन्दा भिन्न बाटो लिइरहेको थियो, तिब्बतले । पुस्तकमार्फत तिब्बतबारे नयाँ चीनको नीतिबारे धेरै मानिसले जानकारी पाए । साथै मुक्तिपछि तिब्बतले अङ्गालेको विकासको बाटोबारे पनि मानिसलाई जानकारी भयो ।
इप्स्टिनले निकै स्नेहपूर्ण भन्ने गरेका छन्–चिनियाँ जनताको क्रान्तिकारी लक्ष्यमा सामेल र सहभागी हुँदाको आफ्नो अनुभवभन्दा उत्तर र अर्थपूर्ण कुरा अरू केही छैन । संसारकै पाँच भागको एक भाग जनसङ्ख्या भएको चीनले सिङ्गो संसारको भविष्यको लागि ठुलो जिम्मेवारी वहन गरेको छ । हरेक क्रान्तिमा जस्तै चीनको क्रान्तिकारी सङ्घर्षमा पनि खुसी छ, दुःख छ, पीडा छ, आरोह छ, अवरोह छ । तर, समग्रमा क्रान्ति उँभो लाग्दो छ । यसले राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय प्रगतिमा ठुलो योगदान गरेको छ ।
सन् २००५ को मे महिनामा गौरवपूर्ण र विलक्षण जीवनयात्रापछि इप्स्टिनको पेइचिङमा निधन भयो । अन्तिम समयमा आफ्नो वरपरका सबैलाई चीनको व्यापक प्रगतिको कारण उसको अन्तर्राष्ट्रिय प्रभाव स्वाभाविक भएको बताएका थिए । तर, चीनको प्रगति भर्खर सुरु भएको उनको भनाइ थियो । सधैँजसो बाटोमा अनेकन अवरोधहरू छन् । तर, चीन ती अवरोध छिचोलेर अघि बढिरहनेछ ।
स्रोतः चाइना डेली